با
نگار زحمتی
با رشد سریع تکنولوژی و دسترسی آسان به انواع رسانه‌ها، کودکان و نوجوانان بیشتر از گذشته در معرض اطلاعات مختلف قرار دارند. رسانه‌ها می‌توانند هم فرصت‌هایی برای یادگیری و رشد فراهم کنند و هم به چالش‌هایی برای سلامت روانی و اجتماعی آن‌ها تبدیل شوند. در این میان، سواد رسانه‌ای به عنوان یک ابزار ضروری برای تحلیل محتوای رسانه‌ای و استفاده آگاهانه از آن، نقش حیاتی ایفا می‌کند. بدون سواد رسانه‌ای مناسب، نوجوانان ممکن است تحت تاثیر محتوای نادرست، غیرواقعی یا منفی رسانه‌ها قرار گیرند که می‌تواند بر شکل‌گیری هویت، تعاملات اجتماعی و اعتماد به نفس آن‌ها تاثیرات منفی بگذارد.
تعریف سواد رسانه‌ای: سواد رسانه‌ای به مجموعه‌ای از توانایی‌ها و مهارت‌ها اطلاق می‌شود که فرد برای تحلیل، تفسیر، ارزیابی، و تولید محتوای رسانه‌ای به آن نیاز دارد. این مهارت‌ها شامل شناسایی اهداف و پیام‌های نهفته در رسانه‌ها، تشخیص تبلیغات و خبرهای جعلی، فهم تاثیرات روانی رسانه‌ها و توانایی تولید محتوا به شکلی آگاهانه و اخلاقی است.
اهمیت سواد رسانه‌ای در دوران کودکی و نوجوانی:
1. تقویت توانایی تفکر انتقادی: سواد رسانه‌ای به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا در مواجهه با پیام‌های مختلف از رسانه‌ها، از خود سوالاتی مانند «این پیام چه هدفی دارد؟» یا «چه اطلاعاتی در این محتوا پنهان است؟» بپرسند. این نوع تفکر انتقادی می‌تواند به کودکان کمک کند تا به جای پذیرش بی‌چون و چرای پیام‌های رسانه‌ای، آن‌ها را تحلیل کرده و درک بهتری از دنیای پیرامون خود پیدا کنند.
2. آگاهی از تاثیرات روانی و اجتماعی رسانه‌ها: بسیاری از محتوای رسانه‌ای به ویژه در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند بر خودپنداره و تصویر ذهنی فرد تاثیرگذار باشد. استفاده نادرست از رسانه‌ها می‌تواند به احساس عدم رضایت از خود، مقایسه‌های منفی و حتی افسردگی منجر شود. سواد رسانه‌ای می‌تواند به کودکان و نوجوانان کمک کند تا این تاثیرات منفی را شناسایی کرده و از آن‌ها اجتناب کنند.
3. مقابله با اطلاعات نادرست و اخبار جعلی: در دنیای امروز، اخبار جعلی و اطلاعات نادرست به راحتی در فضای مجازی منتشر می‌شوند. سواد رسانه‌ای به کودکان و نوجوانان این توانایی را می‌دهد که بتوانند منابع معتبر را از منابع نامعتبر تشخیص دهند و از تاثیرات منفی اخبار نادرست بر ذهن خود جلوگیری کنند.
4. یادگیری مهارت‌های دیجیتال و ارتباطات آنلاین: سواد رسانه‌ای همچنین شامل توانایی استفاده صحیح از فناوری‌های دیجیتال و اینترنت است. این مهارت‌ها برای کودکان و نوجوانان بسیار حیاتی هستند، زیرا آن‌ها را قادر می‌سازد تا از فرصت‌های آموزشی آنلاین بهره‌مند شوند، اما در عین حال از خطرات مانند سوءاستفاده آنلاین یا مواجهه با محتوای نامناسب نیز جلوگیری کنند.
تاثیرات روان‌شناختی سواد رسانه‌ای:
1. تقویت اعتماد به نفس: کودکان و نوجوانانی که سواد رسانه‌ای دارند، قادرند تا از محتوای رسانه‌ای به شیوه‌ای مثبت و آموزنده استفاده کنند. این می‌تواند به افزایش اعتماد به نفس آن‌ها کمک کند، زیرا آن‌ها می‌دانند که چگونه به طور موثر و مستقل از رسانه‌ها استفاده کنند و اطلاعات صحیح را از نادرست تشخیص دهند.
2. کاهش اضطراب و استرس: دسترسی به اطلاعات نادرست و ترسناک در رسانه‌ها می‌تواند اضطراب را در میان نوجوانان افزایش دهد. سواد رسانه‌ای به آن‌ها کمک می‌کند تا از تأثیرات منفی اخبار نگران‌کننده جلوگیری کنند و اطلاعات مثبت و مفید را انتخاب کنند.
3. مدیریت بهتر روابط اجتماعی: استفاده صحیح از رسانه‌ها به نوجوانان کمک می‌کند تا مهارت‌های ارتباطی خود را در دنیای دیجیتال تقویت کنند. این امر می‌تواند روابط اجتماعی آن‌ها را تقویت کند و از بروز مشکلاتی مانند انزوا یا سوءتفاهم‌ها در فضای آنلاین جلوگیری کند.
راهکارهایی برای افزایش سواد رسانه‌ای در کودکان و نوجوانان:
1. آموزش از سنین پایین:
بهترین زمان برای شروع آموزش سواد رسانه‌ای از سنین پایین است. مدارس و خانواده‌ها می‌توانند با معرفی مفاهیم پایه سواد رسانه‌ای و تشویق به استفاده هوشمندانه از فناوری‌ها، نقش مهمی در پرورش این مهارت‌ها ایفا کنند.
2. آگاه‌سازی والدین:
والدین باید آموزش ببینند که چگونه می‌توانند به کودکان خود در استفاده مسئولانه از رسانه‌ها کمک کنند و به آن‌ها بیاموزند که چگونه محتوای رسانه‌ای را ارزیابی کنند.
3. تقویت توانایی تفکر انتقادی:
ایجاد فرصت‌هایی برای کودکان و نوجوانان تا محتوای رسانه‌ای را نقد کنند و به بحث در مورد آن‌ها بپردازند، می‌تواند به تقویت تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای آن‌ها کمک کند.
سواد رسانه‌ای برای کودکان و نوجوانان امری ضروری است که می‌تواند نقش مهمی در سلامت روانی و اجتماعی آن‌ها ایفا کند. با آموزش و آگاهی‌سازی در این زمینه، می‌توان نسل جوان را قادر ساخت تا به طور مؤثر و آگاهانه از رسانه‌ها استفاده کنند و از آسیب‌های احتمالی آن‌ها جلوگیری کنند. این مهارت‌ها نه تنها به تقویت توانایی‌های فردی و اجتماعی آن‌ها کمک می‌کند، بلکه به بهبود کیفیت زندگی و روابط آن‌ها در دنیای دیجیتال نیز می‌انجامد.
منابع:
1. Leu, D. J., Forzani, E., Rhoads, C., & Charles, B. (2015). The Need for Media Literacy in the Digital Age.
2. Kist, W. (2008). New Literacies in a Digital Age: Teaching and Learning in the Age of Information.
3. Hobbs, R. (2010). Digital and Media Literacy: A Plan of Action.